بسیاری بر این عقیده اند که هدف از خلقت همه انسان ها امری واحد است و همه انسان ها باید تلاش کنند که کمالی واحد را طلب کنند. اینان با استناد به اینکه همه مردم فطرت واحدی دارند، چنین می پندارند که هریک از مردم به منزله دانه ای سیب اند که باید تلاش کنند که درختِ سیبِ خوبی شوند و میوه خوبی بدهند اما محی الدین بر این باور است که برخی همانند دانه سیب اند و برخی همچون دانه گلابی و برخی همچون دانه گیلاس و ... .
از نظر شیخ اکبر، محی الدین، ابن عربی، مردم در انسانیت اشتراک دارند و مقصود از اینکه همه فطرت واحدی دارند اشتراک در انسانیت است؛ اما معنای اشتراک در انسانیت این نیست که همگان ویژگی ها و استعدادهای واحدی دارند و حکمتِ وجودِ همگان یکسان است.
محی الدین با توجه بر این باور که هر کس مظهری یکی از اسماء الهی است و با توجه به اینکه هر اسمی از اسماء الهی ویژگی های خاص خود را دارد تاکید می کند که هرچند هیچ کس به لحاظِ جوهره خود (که یکی از اسماء الهی است) بد نیست و همگان مظهری از حضرت حق هستند، اما هرکس با استعدادها و ویژگی های خاص خودش آفریده شده است و در نتیجه هیچ کس نباید تلاش کند که شبیه دیگری شود؛ بلکه هرکس باید بکوشد که استعدادهای خود را پیدا کند و همان ها را شکوفا کند و در واقع، بهترین خودش باشد.
سالک از نظر محی الدین کسی است که با سلوک تلاش می کند دریابد که مظهر کدام یک از اسماءالهی است و چه ویژگی هایی دارد و می کوشد دریابد که حکمت بودنِ خود در جهان را دریابد و در همان مسیر بکوشد.
بنابراین، ماموریت یک نفر در زندگی این است که دانشمند باشد و ماموریت دیگری این است که الگوی مهربانی باشد و ماموریت یک نفر این است که نمونه برجسته و الگوی صبر و شکیبایی باشد و ماموریت دیگری این است که الگوی خلاقیت و نوآوری باشد و ماموریت یک نفر این است که الگوی شجاعت باشد و... . البته ، یک نفر ممکن است اسوه چند ویژگی باشد؛ اما یک ویژگی در او برجسته تر است.
یکی از ویژگی های بارز مکتب عرفانی محی الدین این است که وی همگان را به رسمیت می شناسد و برای همگان با نگرش های مختلف، احترام قائل است؛ زیرا هیچ کس نیست که به طور کلی مظهر حضرت حق نباشد.
او قائل است که افراد مختلف، از نظر ویژگی هایی که برخی به صورت ذاتی، و برخی بر اساس تاثیر محیط و آموزش و ... اکتسابی است، با هم فرق دارند؛ و از همین رو، هیچ دو نفری را پیدا نمی کنیم که از نظر نگرش، و از نظر خُلق و خوی و رفتار ، دقیقا عین هم باشند . یعنی حتی مومنان نیز از نظر نگرش و عملکرد و خُلق و خوی، با هم تفاوت های بسیاری دارند. پس هیچ کس به تنهایی معیار حق نیست و هیچ کس نیز به طور مطلق، مردود و باطل و مطرود نیست.
بنابراین، افراد مختلف تا زمانی که به آزار دیگران نپردازند و به حریم دیگران تجاوز نکنند با هر نگرش فردی و با هر عملکرد شخصی، مورد احترام اند و حق آن ها محفوظ است و همگی به رسمیت شناخته می شوند.
در آیه 40 از سوره "حج" در این باره می خوانیم: "... و لَوْ لا دَفْعُ اللَّهِ النَّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْضٍ لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْکَرُ فیهَا اسْمُ اللَّهِ کَثیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللَّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللَّهَ لَقَوِیٌّ عَزیزٌ"
یعنی "... و اگر خداوند بعضی از مردم را با بعضی دیگر دفع نکند [یعنی حفظ نکند] در آن صورت دیرها و صومعه ها ، و معابد یهود و نصارا ، و مساجدی که نام خدا در آن بسیار برده می شود ، [همگی] ویران می شود؛ و خداوند کسانی را که او را یاری کنند یاری می کند خداوند قوی و شکست ناپذیر است."
از این آیه به روشنی می توان فهمید که اراده الهی بر این تعلق گرفته است که اجمالاً برخی از غیر مسلمانان و برخی از مکان های منتسب به ادیان و نگرش های غیر مسلمانان نیز به اراده الهی حفظ شود، زیرا اجمالا در میان ایشان نیز برخی افراد هستند که می کوشند انسان هایی شایسته و درستکار باشند؛ و در نتیجه، ادیان و مکاتب مختلف فکری که در پی ایمان و عمل صالح هستند همگی از نظر اسلام مورد احترام اند. بنابراین از این آیه می توان دریافت که هیچ نحله و فرقه و مکتب و گروهی، و هیچ شخصی، نباید خود را حق مطلق و دیگران را باطل مطلق و گمراه مطلق بداند.
واژه "مؤمن" یک واژه عربی است که معانی متعددی دارد. یک معنای مؤمن "ایمان آوررنده" یعنی تصدیق کننده حق است. در این معنا مومن کسی است که سخن حق را می پذیرد.
معنای دیگر واژه مؤمن "امنیت دهنده" است یعنی یکی از ویژگی های مؤمن راستین این است که سبب امنیت است و مردم با دیدن او و با حضور او، احساس امنیت می کنند. در اخبار معتبر نیز تاکید شده است که کسی که به ظاهر مومن است اما مردم از دست و زبان او در امان نیستند و به حقوق دیگران تجاوز می کند وی مومن واقعی نیست .
یکی دیگر از معنای واژه مومن "آرامش دهنده" است. مومن کسی است که در وهله اول خودش آرامش دارد و در وهله دوم به دیگران آرامش می دهد. مومن واقعی کسی است که مردم در کنار او و با حضور او احساس آرامش می کنند. بنابراین کسی که مردم با وجود او دچار اضطراب می شوند و آرامش خود را از دست می دهند و نگران می شوند که مبادا از او کزند و آسیب و آزاری به ایشان برسد او مومن واقعی نیست. (1)
لازم به ذکر است که یکی از اسماء الهی "مومن" است، و از این اسم الهی است که هر گونه امنیت و هرگونه آرامشی به خلق می رسد؛ یعنی در نظام هستی هرجا و هرگاه که امنیت و آرامش حکمفرماست تاثیر این اسم الهی است. مومنان راستین نیز مظهر این اسم الهی اند؛ یعنی وجودِ ایشان مایه امن و امان و مایه آرامش مردم است.
بنابراین، همان طور که در برخی اخبار و روایات نیز تصریح شده است، مومن کسی نیست که صرفاً ادعای ایمان می کند یا ظاهر خود را همانند مومنان می آراید؛ بلکه اساس مومن بودن این است که معناهایی که در مورد مومن گفته شد در او محقق شده باشد.
-------------------------------------------
(1) البته ناگفته نماند که این در مورد افراد غیر ظالم صادق است و طبیعی است که ظالم در برابر مومن، احساس آرامش نمی کند زیرا مومن در عین حال که تجاوز به حقوق دیگران ندارد زیر بار سخن نادرست و رفتار نادرست ظالم نمی رود.