یکی از مصائبی که دامنگیر بسیاری از اهل ایمان است این باور است که اگر نیّت ایشان خیر باشد، خدا ایشان را کمک می کند. به عنوان مثال، افرادی متعددی را سراغ دارم که روزه داری برای آن ها ضرر داشت یا در توان ایشان نبود اما به سخنان دیگران توجهی نکردند و گفتند که خدا خودش کمک می کند و در روهای گرم و طولانی با عدم آمادگی جسمانی، روزه گرفتند. متاسفانه، برخی حالشان بد شد و فوت کردند و برخی نارسایی کلیوی در آن ها شدت گرفت و بیمار دیالیزی شدند و برخی نیز که نارسایی کلیوی نداشتند به بیماری نارسایی کلیوی دچار شدند.
هیچ دلیل معتبری بر این قضیه وجود ندارد که به صرف اینکه نیتِ ما خوب است ما هرکاری خواستیم بدون درنظر گرفتن جوانب امور، انجام دهیم و خدا بر خود مقرر کرده باشد که موانع و عوارض و مصائب را از سر راه ما بردارد و همه چیز به خوبی پیش رود و مشکلی برای ما پیش نیاید.
قاعده صحیح و درست این است که خدا هر کسی را در راهی که می رود یاری می کند. یعنی راه و روش از نیت مهم تر است؛ و اگر جایی روش کسی شایسته نباشد، نیتِ خوب او فایده ای ندارد و او را به موفقیت نمی رساند.
اگر کسی به بخشی از آیه 47 از سوره "روم" استدلال کند که در آن می خوانیم: وَ کَانَ حَقًّا عَلَیْنَا نَصْرُ الْمُؤْمِنِینَ (بر ما حقی است که مؤمنان را یاری کنیم)، می گوییم مقصود در این آیه این است که خداوند مؤمنان را در ایمانشان- اگر روش درستی داشته باشند- یاری می کند، نه اینکه به صرفِ نیتِ خوب اگر راه و روش غلطی را پیش بگیرند، در مسیر ایمانشان یاری می کند.
اگر مؤمنان راه و روش غلطی را در پیش بگیرند، سنت الهی این است که آن ها را در مسیر غلط یاری می کند؛ و به بیان دیگر، یاری عامِ خداوند اختصاصی به مومنان ندارد و همگان را شامل می شود.
دلیل ما بر این مدعا که "خدا هرکس را در هر راهی که در آن راه پشتکار داشته باشد - چه خیر باشد و چه شر- یاری می کند" آیه 20 از سوره "اسراء" است. در این آیه می خوانیم: "و کلا نمدّ هؤلاء و هؤلاء من عطاء ربّک و ما کان عطاء ربّک محظوراً ." یعنی: ما همه را، اینان و آنان را، از عطای پروردگارت مدد می دهیم؛ و عطای پروردگارت [از کسی] منع نشده است."
خلاصه سخن این است که هرکس در هر راهی گام بردارد آثار آن راه و مسیر را کسب می کند. پس کسی که گندم می کارد نباید توقع داشته باشد که جو برداشت کند و کسی که در مسیر ضرر زدن به جسم خود قدم برمی دارد نباید توقع داشته باشد که آسیبی به او نرسد.
مطابق این آیه همگان، آخرت خواهان و دنیاطلبان، و مومنان و کافران، و خلاصه همه مردم مورد یاری خدا قرار می گیرند. از منظر عرفانی، هر کس در هر کاری موفق شود مورد یاری حضرت حق قرار گرفته است. اگر کافران از نظر علمی و صنعتی پیشرفت کرده اند، مورد یاری خدا قرار گرفته اند و حکمت اینکه خدا ایشان را یاری کرده است این است که در قانون و سنت الهی چنین است که اگر هر کس در هر مسیری با رعایت اصول آن راه، به خوبی تلاش کند، خواه مومن باشد و خواه کافر، در آن مسیر مدد می شود و در آن مسیر پیشرفت می کند. قرآن در آخر آیه مذکور تصریح می کند که هیچ کس از عطای خداوند محروم نمی شود.
رحمت الهی به یک اعتبار، مانند باران و مانند تابش خورشید است که به همه می رسد اما شایسته است که ما تلاش کنیم از باران و از تابش خورشید درست استفاده کنیم تا از آن ها بهره مند شویم و به خود زیان نرسانیم.
ناگفته نماند که برخی از اندیشمندان، برای اینکه شرّ را به خدا نسبت ندهند و قائل به این نشوند که خداوند هرکسی را چه در راه خیر و چه در راه شرّ یاری می کند این گونه گفته اند که خداوند فقط در راه خیر مخلوقات را یاری می کند؛ و اگر خداوند کسی را در راه خیر یاری نکند، وی خود به خود، گرفتن گمراهی و گرفتار شر (بیماری و تبهکاری و ...) می شود.
این تحلیل هرچند در ظاهر، موجه به نظر می رسد و ساحت الهی را از شر تبرئه می کند؛ اما در باطن، تحلیلی دقیق و عمیق نیست؛ زیرا بر اساس این تحلیل، آنچه در ظاهر شر به نظر می رسد به قدرتی غیر از حضرت حق منتسب می شود. این در حالی است که هر قدرت و اراده ای از قدرت و اراده خداوند است؛ و معنایِ "لا حول و لاقوة الا بالله" همین است.(1)
قرآن در آیه 78 از سوره "نساء" تصریح می کند که خیر و شر همگی از جانب خداست و در آیه بعدی (آیه 79 ) برای کسانی که قدرت هضم و درک این موضوع را ندارند و همچنین درک نمی کنند که هیچ چیزی به خودی خود، شر نیست و در نسبتی که افراد با آن دارند برای ایشان شر و ناخوشایند می شود بیان می کند که خیر از جانب خداوند است و شری که به تو می رسد از جانب خودِ توست.
-------------------------------------------------
(1) البته از نظر عارف، خیر و شر امری اعتباری است و در نسبتی که مخلوقات با هر پدیده ای دارند آن را شر به حساب می آورند.
بسیار عالی ، عمیق و پر از نکات قابل تامل بود .
