نو شدن و تغییر لحظه به لحظه

سال نو بر  استادان و دوستان عزیز و گرامی مبارک. همان طور که اهل عرفان و حکمت گفته اند، جهان در هر آن و هر لحظه، در حال نو شدن و خلقت جدیدی یافتن است. قرآن نیز اشاره دارد که مردم از خلقِ جدید و آفرینش لحظه به لحظه غافل اند و متوجه آن نیستند.(1)

همان طور که می دانیم، موقعیت های مشابه سبب می شود که مردم توجه خلق لحظه به  لحظه نباشند. آبی که در این لحظه در رود روان است همان آبی نیست که لحظه ای دیگر از آن می گذرد و  بهار امسال ما با بهار سال گذشته فرق دارد و فقط شبیه آن است زیرا پدیده های جهان در این بهار با بهارهای گذشته و بهارهای آینده دقیقا عین هم نیست و فرق دارد.

 خلاصه اینکه، احوال و شرایط و ویژگی های ما و احوال و شرایطِ هر کس و هر چیز درهر لحظه در حال تغییر است. با این مقدمه خواستم به این نکته مهم برسم که چون احوال و شرایط و ویژگی های ما و هر کس و هر چیز دیگر در حال تغییر است، احکام در حیطه تکوین و  در حیطه تشریع نیز در حال تغییر است. بارها همه ما تجربه کرده ایم که گاهی به عنوان مثال، مطلبی را امروز خوانده ایم و آن را نفهمیده ایم اما فردا آن را می خوانیم و می فهمیم، یا راه حل مسأله ای را امروز پیدا نکرده ایم اما فردا راه حلی برای آن یافته ایم. گاهی دارویی که امروز با بدن یک بیمار سازگاری ندارد بعد از زمانی، آن دارو با بدن ما سازگار می شود یا بالعکس. این ها نمونه هایی  از تغییر در احکام تکوینی است؛ و همه این تغییرات از این روست که نسبت ما با این پدیده ها (با آن مطلب و با آن مسأله و با آن دارو و ...) تغییر کرده است. 

چکیده کلام آنکه، حالِ هر چیز است که در اموری که برای آن چیز حاصل می شود تاثیرگذار است و مدخلیت دارد. به عنوان مثال ، طبیعت آتش سوزانندگی است اما اگر چوبی تَر باشد و خشک نباشد نمی سوزد و اگر قرار باشد چوب تر بسوزد ابتدا لازم است که حالش تغییر کند و خشک شود. اکنون که دریافتیم که در عالم تکوین تاثیرِ هر تاثیرگذاری منوط به حالِ هر چیز است، اهمیت توجه به حال هرچیز و ویژگی های هرچیز روشن می شود؛ و معلوم می گردد که هیچ چیزی را نباید مطلق در نظر گرفت. 

در بحث احکام تشریعی نیز همین طور است؛ اما متاسفانه به این موضوع نیز بی توجهی می شود. بی توجهی به این موضوع سبب می شود که گاهی احکامی ناکارآمد و غیر متناسب با شرایط و احوال مخاطب به دستِ مخاطب برسد و نتیجه این می شود که بسیاری از مخاطبان از پذیرش آن سرباز می زنند یا آن را به استهزا می گیرند.

 در زمان صدر اسلام، هرگاه حکمی متناسب با شرایط مخاطب نبود پیامبر اکرم (ص) حکم را نسخ می کرد و حکم بهتری را جایگزین می کرد. نمونه اش حکم مدتِ زمان روزه بود که ابتدا از هنگام خواب تا غروبِ آفتاب روزِ بعد بود؛ ولی اجرایِ این حکم با مشکل مواجه شد و مسلمانان  نزد پیامبر (ص) می رفتند و اظهار شِکوه می کردند که نفس ایشان طاقت نیاورد و در نیمه شب،  اعمالی را که روزه را باطل می کند انجام  دادند. سرانجام، این حکم نسخ شد و آیه 187 از سوره "بقره" نازل شد و حکم تغییر پیدا کرد و آغاز زمان روزه داری از سپیده دم اعلام شد. همچنین است حکمِ وجوبِ دادن صدقه قبل از مشورت خصوصی و نجوا با پیامبر (ص) برای کسی که قدرتِ پرداختِ صدقه را داشته باشد، که بنا به برخی روایات فقط حضرت علی (ع) به آن عمل کرد و بسیاری از اصحاب از دادن صدقه و از مشورت خصوصی و نجوا با این شرط خودداری کردند که به این ترتیب حکمِ وجوبِ صدقه قبل از مشورت خصوصی و نجوا با پیامبر (ص) نسخ شد.

بنابراین، عالِمان وظیفه سنگینی برعهده دارند و نباید ایشان با احتیاط های بی مورد و صدور احکام دشوار و یا غیر متناسب با مقتضیات زمان و مکان کاری کنند که مردم تجرّی پیدا کنند. آیا حضرت رسول (ص) همان طور که زمانِ روزه داری و حکم دادن صدقه قبل از مشورت خصوصی و نجوا با خود را نسخ کردند و تغییر دادند اگر امروز در میان مردم بودند تغییری در احکام نمی دادند و  احکامی متناسب با مقتضیات مخاطب، و مقتضیات زمان و مکان صادر نمی کردند؟!

—---------------------------------------—

(1)"بل هم فی لبس من خلق جدید." (بخشی از آیه 15 از سوره ق)