تبری عوام و تبری خواص

یکی از اموری که در آیات و روایات به آن به تاکید شده است موضوع تبری(برائت) از دشمنان خدا و رسول و ... است. نکته ای که در نگرش عوامانه وجود دارد این است که برائت  وظیفه ای است که به طور یکسان، به عهده همه مسلمانان است؛ اما در نگرش پژوهش محور و عالمانه ، هیچ تکلیفی برای همه افراد به طور یکسان مقرر نشده است؛ زیرا به حکم عقل، هرحکم شرعی تابع قیودِ موضوع و تابع شرایط  و ویژگی های مکلف است، و از این قضیه با عنوان "تناسب حکم و موضوع" گاهی یاد می شود. دخالت مقتضیات زمانی و مکانی در حکم شرعی نیز در واقع از باب تناسب حکم و موضوع است.

معرفت شخص، و شرایط او، و مرتبه ای که در آن قرار دارد یکی از پارامترهای مهمی است که در وظیفه و تکلیف شخص دخیل است. حکم برائت (تبری از دشمنان خدا و رسول و ...) نیز مشمول همین امر کلی است.

وقتی به آیات قرآن مراجعه می کنیم ، می بینیم که در جایی اشاره شده است که برائت از دشمنان خدا و رسول و ...  لازم است . در این باره می خوانیم: "قد کانت لکم اسوه حسنة فی ابراهیم والذین معه اذ قالوا لقومهم انا براء منکم ومما تعبدون من دون الله " این آیه تصریح دارد که علاوه بر بیزاری از بت ها، برائت و بیزاری از بت پرستان نیز ضروری است.

پیروان حضرت ابراهیم در جامعه ای بودند که بت پرستی شیوع داشت و آن ها از نظر اندیشه و فکری، قوی  نبودند؛ و این خطر وجود داشت که دوباره به بت پرستی برگردند ؛ و در چنین شرایطی، به توده یاران حضرت ابراهیم(ع) دستور داده شد که از بت پرستان تبری جویند . در صدر اسلام نیز خطاب به توده مسلمانی  که در جامعه ای می زیستند که بت پرستی در آن نهادینه شده بود چنین دستوری داده شد، تا مبادا دوباره بر اثر همنشینی با بت پرستان، تحت تاثیر سخنان آن ها قرار گیرند.

اما آیه ای دیگر(آیه 16 از سوره توبه) اشاره می کند که مومنان واقعی از میان غیر مومنان، همراز  و دوست صمیمی برنمی گزینند؛ یعنی آیه در مورد برخی افراد که آگاه ترند و حواسشان جمع تر است و خطر گمراهی ندارند حکم دیگری را قائل شده است و اجمالا رابطه با غیر مومنان را در حدی که به افشای اسرار مسلمانان و آسیب رسیدن به مسلمانان منجر نشود جایز شمرده است.

در همین راستا، برخی از آیات به مسلمانی که آگا ه ترند سطح معرفت بالاتری دارند و دارای قدرت تشخیص هستند می آموزد که  تنها از رفتار دیگران - اگر غلط است- می توان بیزار بود، و نه از ذات ایشان (زیرا ذات همه کس و همه چیز مظهر حضرت حق است) . در آیه 40 از سوره یونس می خوانیم: "و ان کذبوک فقل لی عملی و لکم عملکم انتم بریئون مما اعمل و انا بریء مما تعملون "(و اگر تو را تکذیب کردند، بگو عمل من برای من است و عمل شما برای خودتان است؛ و من از عمل شما بیزارم" و نمی گوید از خود شما بیزارم.

بنابراین معلوم شد که آیات قرآن، معارف مختلفی را، در سطوح مختلفی، به مخاطبان مختلفی، عرضه می کند و همه آیات از نظر کلاس و نکته هایی که بیان می کنند یکسان و در یک سطح نیستند؛ زیرا سطح معرفتِ مخاطبانِ آیات مختلف با هم فرق دارد و لزوماً این طور نیست که هر آیه ای به همه مسلمان خطاب باشد ؛ و همچنین، این گونه نیست که قرآن حکم واحدی را برای همه مخاطبان بیان کرده باشد.